Adele Bloch-Bauer. Złota dama wiedeńskiej secesji

Dziś przyglądamy się jednej z najsłynniejszych twarzy w historii sztuki europejskiej – Adeli Bloch-Bauer. To właśnie ona patrzy na nas z najsłynniejszych obrazów mistrza secesji, Gustava Klimta. Jej twarz otrzymała “Judyta”, a słynny złoty portret Adeli dziś zwany jest “Austriacką Mona Lisą”. Modne upięcie ciemnych włosów, ciężkie powieki, zmysłowe usta, wysadzana diamentami kolia i połyskujący złotem tren… Tak Adele zapisała się w popkulturze. Kim była modelka secesyjnego mistrza, tajemnicza „Złota Dama”? Zdradzamy w dzisiejszym wpisie!

P.S. Wszystkie zdjęcia i grafiki w tym poście pochodzą z Wikipedii.

Adele Bauer – Żydówka z dobrej rodziny i żona “króla cukru”

Adele Bauer przychodzi na świat w Wiedniu w 1881 roku, w zamożnej żydowskiej rodzinie. Jej ojciec jest dyrektorem generalnym Wiener Bankverein i prezesem Kolei Wschodniej. To tzw. “nowa arystokracja” – prowadząca szerokie interesy i bogatsza z pokolenia na pokolenie, a jednocześnie otwarta kulturowo, patronująca artystom, zainteresowana nowymi odkryciami. 

Niewiele wiadomo o młodości naszej bohaterki poza tym, że nie jest specjalnie związana z religią i chce się kształcić, na co nie wyraża zgody rodzina. Adele szybko wychodzi za mąż – mając zaledwie 17 lat na weselu swej siostry poznaje brata pana młodego, Ferdinanda Blocha. “Wiedeński król cukru” jest wprawdzie znacznie starszy od niej, jednak rok później zostaje zawarte małżeństwo. Obydwie rodziny przybierają podwójne nazwisko “Bloch-Bauer”, łącząc tym samym dwa majętne rody ówczesnego Wiednia. 

Złota Dama – najsłynniejszy portret wiedeńskiej secesji

Ferdynanda i Adelę stać na prowadzenie otwartego domu. Adele, choć nie zdobyła formalnego wykształcenia, poszerza wiedzę z zakresu literatury i filozofii. Dużo czyta – uwielbia klasyków niemieckich, francuskich i angielskich. Jest błyskotliwą panią domu, mecenaską sztuki, patronką artystów i filozofów. W wiedeńskiej rezydencji Bloch-Bauerów bywają wszyscy, którzy w owym czasie liczą się w Wiedniu: politycy, artyści, filozofowie, lekarze, arystokraci. Wśród gości znaleźli się m.in. Gustav Mahler, Richard Strauss, Johannes Brahms czy Otto Wagner.

Jednym z gości jest również popularny malarz Gustav Klimt, który szybko zaprzyjaźnia się z Adele (a plotki mówią nawet o romansie). Chcąc sprawić przyjemność żonie i podkreślić status rodziny, Ferdynand zamawia portret Adeli za niebagatelną kwotę 4 tysięcy koron. Na początku XX wieku była to cena odpowiadająca wartości ⅓ podmiejskiej willi! Przygotowując się do zlecenia Klimt najpierw szkicuje Adele kilkaset razy (to właśnie długie godziny spędzone w pracowni dają podstawę do plotek o romansie mistrza i muzy), a potem tworzy dzieło utrzymane w złotej tonacji, zdobione płatkami srebra i złota. Widać w nim wyraźną inspirację bizantyjskimi mozaikami z Wenecji i Rawenny, na punkcie których Klimt miał w owym czasie prawdziwą obsesję. 

Portret Adeli Bloch-Bauer I

Portret Złotej Damy powstawał 5 lat – został zamówiony w 1903 roku, a ukończony w roku 1907. To obraz olejny o wymiarach 138 x 138 cm. Lewa strona obrazu jest niemal pusta, zaś po prawej możemy zobaczyć wydłużoną sylwetkę Adele. Ze złotego tła wyłania się jej twarz – nieco blada o podkreślonych różem policzkach i lekko rozchylonych ustach. Czarne włosy Adele są wysoko upięte, zgodnie z ówczesną modą, a ciemne oczy o ciężkich powiekach patrzą wprost na widza. Szyję arystokratki zdobi diamentowa kolia, a na rękach połyskują bransolety. Choć obraz sprawia wrażenie płaskiego widać, że Adele siedzi w fotelu. Jej złotą suknię zdobią elementy takimi jak oczy, trójkąty, czy kształty przypominające migdały, które mają erotyczny wydźwięk. Użycie srebrnej folii i płatków złota, jakby “przykrycie” nim modelki ma sprawiać, że będzie wydawała się nie z tego świata. Uważny widz dostrzeże też litery A i B zdobiące fotel arystokratki. 

Krytycy sztuki dostrzegają na obrazie wpływy z różnych stron świata – złoto nawiązujące do bizantyjskich mozaik, oczy proroka przywodzące na myśl starożytny Egipt, mykeńskie spirale, czy greckie inicjały. 

Portret Adeli Bloch-Bauer II

Parę lat później, w 1912 roku Klimt maluje jeszcze jeden portret przyjaciółki, zupełnie inny w wyrazie – przedstawiający kobietę nieszczęśliwą w zaaranżowanym małżeństwie, mającą za sobą dwa poronienia i śmierć dziecka. Obydwa portrety zdobią ściany wiedeńskiej rezydencji Bloch-Bauerów. 

Z wiekiem Adele interesuje się ideami socjalizmu i komunizmu, ale jej fascynacja nie trwa długo bowiem umiera w wieku 44 lat, w 1925 roku. Odmawia leczenia, zgodnie z ideą, że skoro nie stać na nie robotnic, ona również nie potrzebuje lekarza. W testamencie wyraża życzenie, aby po śmierci jej męża, oba portrety zostały przekazane Galerii Austriackiej w Wiedniu. 

Anschluss – Wiedeń pod okupacją hitlerowską

Nie wiadomo jak potoczyłyby się losy rodziny Bloch-Bauerów i słynnego portretu, gdyby w 1938 roku Austria nie została zajęta przez wojska III Rzeszy. Zaczynają się prześladowania rodzin żydowskich. Cały majątek Bloch-Bauerów zostaje skonfiskowany przez nazistów w czasie Anschlussu. Fryderyk ucieka przez Czechosłowację do Zurychu, siostrzenica Adeli – Maria przedostaje się do Stanów Zjednoczonych, “po drodze” rozstając się z mężem, który trafia do obozu w Dachau. 

Wszystkie dzieła sztuki zostają spakowane do pudeł, cenna rodzinna biżuteria trafia do kieszeni prześladowców. Wiadomo, że piękną diamentową kolię Adeli widoczną na obrazie Klimta, nosiła żona Hermanna Göringa, zaś później ślad po niej zaginął. Dziś możemy jedynie domyślać się, że kolia została stworzona w jednym z wiedeńskich warsztatów jubilerskich, które wspierała Złota Dama, zgodnie z ówczesną modą na geometryczne wzory. 

Złota Dama – dzieje portretu

Portret Adeli Bloch-Bauer, podobnie jak cały dobytek rodziny, trafia w ręce nazistów. Odpowiedzialny za zarządzanie “pożydowskim” dobytkiem adwokat, dr Erich Führer, sprzedaje pałac, fabrykę oraz wszelkie wartościowe ruchomości należące do Blach-Bauerów. W 1941 roku austriacka Moderne Galerie kupuje obraz Klimta. Secesyjny portret zostaje wystawiony w Galerii Secesji jako „Portret kobiety ze złotym tłem”, niejako zamazując pochodzenie Adeli. 

Tymczasem w Zurychu Ferdynand, głęboko dotknięty faktem, że Austriacy poparli Hitlera, zmienia swój testament. Nie spełnia życzenia żony o przekazaniu portretów Galerii Austriackiej. Zapisuje swój majątek dzieciom swojego brata (i jednocześnie siostry Adeli) – Luise, Marii oraz Robertowi. 

Najsłynniejszy proces sądowy w sprawie restytucji

Wiele lat później Złota Dama staje się “bohaterką” jednego z najsłynniejszych procesów sądowych związanych z dziełami sztuki. Gdy w 1998 roku Austria wprowadza ustawę o restytucji dzieł sztuki zrabowanych przez nazistów, nikt nie spodziewa się, że wkrótce nastąpi “zamach” na symbol narodowy – przepiękną “Austriacką Mona Lisę”! Siostrzenica Adele, Maria Altmann, która jako jedna z niewielu członków rodziny Bloch-Bauerów przeżyła Holocaust, postanawia bowiem odzyskać obraz. Dla niej Złota Dama to nie narodowy symbol lecz ulubiona ciotka – nie do końca szczęśliwa, zdystansowana, ale też delikatna i elegancka, zawsze z cygaretką w dłoni. To właśnie Maria miała otrzymać po ciotce diamentową kolię z obrazu i wraz z mężem Fryderykiem budować życie w Wiedniu. Zamiast tego musiała uciekać z kraju, a jej ukochany Fryderyk zginął w obozie koncentracyjnym.    

Batalia o Złotą Damę trwa 10 lat. Austriakom nie mieści się w głowie, że obraz Klimta mógłby opuścić Wiedeń. W 2006 roku Maria Altman odzyskuje rodzinny majątek, a raczej to co z niego zostało. “Portret Adeli Bloch-Bauer I” zostaje sprzedany. Austria rezygnuje z prawa do pierwokupu 5 obrazów, a Wiedeń żegna Złotą Damę transparentami z napisem “Ciao Adele”. 

Wkrótce nowym właścicielem portretu zostaje Ronald Lauder – właściciel kosmetycznego imperium. Dziś Złotą Damę można podziwiać w Nowym Jorku, w Neue Galerie, której współzałożycielem jest Ronald Lauder. Był to warunek sprzedaży obrazu za zawrotną kwotę 125 milionów dolarów! Drugi z portretów “ciotki Adeli” był przez pewien czas w posiadaniu Oprah Winfrey, lecz obecnie właścicielem jest anonimowy chiński milioner. 

Historię Marii Altmann, słynnego obrazu, a przede wszystkim historię procesu (w dość dużym uproszczeniu) można zobaczyć w filmie “Złota Dama”. 

Choć „Złota Dama” opuściła Wiedeń, zapraszamy Was na city breaki w austriackiej stolicy. Będzie okazja, aby przyjrzeć się innym dziełom Klimta, a także by poznać historię miasta!