Jak wytresować szczura? APOPO Center w Siem Reap
Siem Reap znane jest przede wszystkim jako baza wypadowa do imponującego Angkor Wat w Kambodży. Oprócz słynnych świątyń turystów przyciąga tutaj szeroka baza noclegowa, imprezowe centrum, nocne targi i bliskość malowniczego jeziora Tonle Sap. Jest jednak w Siem Reap atrakcja bardzo nietypowa – ośrodek szkolenia… szczurów! APOPO Center przygotowuje swoich podopiecznych do pracy na polach minowych, których po czasach Czerwonych Khmerów w Kambodży nie brakuje. Jak wygląda taki trening na HeroRATa? Możecie to zobaczyć w APOPO Visitor Center w Siem Reap – organizowane przez nich wycieczki sprawią, że spojrzycie zupełnie inaczej na futrzaste gryzonie!
APOPO Center w Siem Reap
Ośrodek szkoleniowy szczurów z Anti-Persoonsmijnen Ontmijnende Product Ontwikkeling (kilka słów o organizacji za chwilę) w Siem Reap to miejsce wyjątkowe. Spotkacie tu zwierzęta, dzięki którym życie mieszkańców z dnia na dzień staje się bezpieczniejsze. Nie wszyscy bowiem wiedzą, że Kambodża jest jednym z najbardziej zaminowanych krajów na świecie. Miny stanowią ogromne niebezpieczeństwo dla ludzi i zwierząt hodowlanych, które niekiedy stanowią cały majątek niezamożnych kambodżańskich rodzin. Szacuje się, że po rządach Pol Pota oraz licznych wojnach w ziemi pozostało ok. 4-6 milionów min, niewybuchów i innych części amunicji. Odsetek osób, które doznały uszkodzeń ciała (głównie amputacji kończyn) w wyniku wejścia na niewybuch jest tu najwyższy na całym świecie. Szczególnie narażone są dzieci z najbiedniejszych rodzin, które w lasach i na polach szukają pożywienia. Nic więc dziwnego, że obecny rząd Kambodży robi wszystko, by odzyskać dla mieszkańców, jak największą część terenów. A pomagają mu w tym ludzie (i zwierzęta!) z APOPO Center.
Dlaczego właśnie szczury
W APOPO Center spotkacie wielkoszczury gambijskie (łac. cricetomys ansorgei). Przedstawiciele tego gatunku (zwanego też afrykańskim szczurem olbrzymim lub afrykańskim szczurem workowatym) mają niezwykle czuły węch. To też bardzo inteligentne stworzenia, które w ciągu kilku miesięcy są w stanie nauczyć się tego, co potrzebne, by odnaleźć konkretny zapach. Szczury z APOPO Center (zwane tu HeroRATs – „szczurami-bohaterami”), pomagają znajdować miny lądowe (są ekstremalnie czułe na zapach TNT), a także… wykrywać gruźlicę.
Ich niewątpliwą zaletą jest też waga – długi na ok. 25-40 cm (nie licząc ogona) szczur waży niecały kilogram, a to znaczy, że jest zbyt lekki, żeby odpalić minę, jeśli na nią wejdzie. Poza tym wielkoszczury gambijskie są łatwe w hodowli, rozmnażaniu i utrzymaniu. Nie ma też problemu, by przenosić je między różnymi lokalizacjami, a nasi bohaterowie sporo podróżują. Wielkoszczur żyje ok. 6-8 lat, a jego pochodzenie z Afryki Subsaharyjskiej gwarantuje mu odporność na większość chorób tropikalnych.
I co najważniejsze – wykrywający miny HeroRAT może przeszukać obszar wielkości kortu tenisowego w 30 minut. Dla porównania – człowiekowi z wykrywaczem metalu może to zająć do 4 dni! Szczur jest też kilkukrotnie szybszy od psa, a jego szkolenie jest znacznie tańsze. Dodatkowo taki szczurzy bohater jest w stanie “zbadać” około 100 próbek plwociny w ciągu 20 minut. Technikowi laboratoryjnemu uzbrojonemu w mikroskop zajmuje to do 4 dni. Dzięki szczurzej pomocy człowiek jest w stanie działać szybciej, bezpieczniej i wydajniej! Poza tym praca szczurów na polach minowych pozwala na znaczną redukcję kosztów oraz daje pracę lokalnym opiekunom.
Skąd biorą się szczury w APOPO Center?
APOPO Center zwraca dużą uwagę na rozmnażanie zwierząt, choć szczury to mądre zwierzęta i większość z nich przeszłaby szkolenie bez trudu. Jednak by zwiększyć szanse na powodzenie, szczurze “gwiazdy” ośrodka dobiera się w pary hodowlane. Niekiedy odławia się dzikie samce szczurów, aby zachować bogactwo DNA (oczywiście za pomocą humanitarnych pułapek!). Później tatusiowie przyszłych HeroRATów wypuszczani są do swojego naturalnego środowiska w przeciągu niecałych 2 miesięcy. Cały proces (zapłodnienie i ciąża) trwa ok. 5 tygodni, po czym samce oddziela się, by chronić potomstwo. W jednym miocie rodzi się zazwyczaj od jednego do pięciu małych szczurków, które pozostają z matką przez 3-4 tygodnie. Po tym czasie rozpoczyna się ich szkolenie.
HeroRAT – jak wygląda szkolenie?
Pierwszym krokiem w drodze do kariery HeroRATa jest tzw. “socjalizacja”. Gdy młode szczury mają ok. 4-5 tygodni poznają swoich opiekunów. Opiekunowie APOPO noszą je ze sobą niemal wszędzie, by powoli przyzwyczaić je do zapachów, dźwięków, widoków i odgłosów. Socjalizacja w nowym otoczeniu trwa około miesiąca.
Kolejny etap to podstawowe szkolenie, podczas którego zwierzęta uczą się reagować na kliknięcia. Szczurki mają już około 10 tygodni i uczą się jak kojarzyć dźwięk z nagrodą (przysmakiem – np. kawałkiem banana lub orzeszkiem). Wszystko po to, by zmotywować gryzonia do późniejszego wykonywania wyszkolonych zadań, a konkretnie do poszukiwania konkretnego zapachu.
Rozróżnianie zapachów
Gdy zwierzęta nauczą się kojarzyć klikanie z nagradzaniem, zaczyna się etap zwany “discrimination training” (treningiem wykluczającym), podczas którego uczy się je jak rozróżniać codzienne zapachy od tego szczególnego, zwanego zapachem docelowym. To zapach TNT lub gruźlicy (czy to nie niesamowite?!). Ten moment zaważy na “karierze” HeroRATa – w przyszłości będzie pracował przy wykrywaniu min (MDR) lub przy wykrywaniu gruźlicy (TBDR, na terenie Afryki). Ten etap polega na wprowadzeniu zwierzęcia w obszar o silnym zapachu docelowym, a następnie na stopniowym zmniejszaniu zapachu i dodawaniu woni obojętnych. Systematycznie rozszerza się też obszar szkolenia, aż zwierzę dochodzi do momentu, w którym wywącha TNT lub gruźlicę w rzeczywistych warunkach. Po około 9 miesiącach szczur przechodzi egzamin i jest gotowy do pracy jako HeroRAT!
Jesteście ciekawi, co dzieje się ze zwierzętami, które nie zdadzą egzaminu? Dostają kolejne szanse, a jeśli po roku nadal nie rozpoznają zapachów docelowych, idą na “emeryturę” pod opieką fundacji. Niestety urodzonych i trenowanych w niewoli zwierząt nie można już przywrócić do naturalnego środowiska. Jednak od swojego przewodnika w APOPO Visitor Center dowiecie się, że zdawalność wśród szczurzych uczniów wynosi niemal 100% 🙂 W Siem Reap dowiecie się też jak wygląda praca na polu minowym.
Praca na polu minowym
Po zdanym egzaminie i uzyskaniu certyfikatu szczur zaczyna pracę. Zwierzę wraz ze swoim opiekunem wyrusza w miejsce, w którym jest akurat potrzebne. Na starannie przygotowanym terenie rozciągana jest siatka, do której przypinany jest HeroRAT na specjalnej uprzęży. Zwierzę “skanuje” teren po siatce, a gdy wyczuje zapach TNT, informuje o tym opiekuna. Szczurek dostaje nagrodę, a ludzie przystępują do odsłonięcia i wydobycia miny.
Warto też wiedzieć, że szczury to zwierzęta nocne – pracują nad ranem i wieczorami, w ciągu dnia śpią, a w nocy mają czas na rozrywkę i szczurze aktywności.
Symulację pracy szczura na polu minowym zobaczycie podczas wizyty w APOPO Visitor Center w Siem Reap. Nawet jeśli nie lubicie szczurów, na pewno będziecie urzeczeni ich inteligencją oraz… więzią jaką opiekunowie nawiązują ze swoimi małymi przyjaciółmi. Wybrzmiewa to szczególnie w kraju, gdzie na niemal każdym targu spróbujecie szczurzego mięsa. Szybko przekonacie się też, że to całkiem urocze zwierzęta! Dodatkowo – ogrom terenów rozminowanych dzięki pomocy małych bohaterów naprawdę robi wrażenie!
A jak to się zaczęło?
We wrześniu 1995 roku pewien Belg, niejaki Bart Weetjens, dumny właściciel szczura, natknął się na publikację dotyczącą myszoskoczków wykorzystywanych do wykrywania zapachów. Ponieważ szukał rozwiązań dla globalnego problemu min lądowych, uznał za oczywiste, że inteligentny, obdarzony czułym węchem szczur sprawdzi się jeszcze lepiej niż myszoskoczek!
Dwa lata trwało dobranie odpowiedniego gatunku, rozpoczęcie hodowli i zebranie funduszy przy wsparciu Uniwersytetu w Antwerpii. I tak 1 listopada 1997 roku ruszył projekt APOPO, założony przez Barta Weetjensa i jego kolegę ze szkoły – Christophe’a Coxa. Pierwsze zamówienie przyszło z Uniwersytetu Rolniczego Sokoine w Tanzanii.
Krótka historia APOPO
Przy wsparciu finansowym belgijskiego rządu APOPO rozwijało się, by w 2000 roku otworzyć centrum szkoleniowe w Tanzanii. Nad pracą organizacji czuwa Międzynarodowe Centrum Humanitarnego Rozminowywania w Genewie (GICHD), które kontroluje jej standardy. Badania prowadzone przez APOPO pomagają szybciej rozminowywać pola oraz skuteczniej wykrywać choroby. APOPO podejmuje również współpracę z innymi organizacjami pozarządowymi i wielokrotnie zdobyło nagrody przyznawane działalności projektów non-profit.
Fundacja rozszerza działalność o kolejne kraje – HeroRATs pracują m.in. w Angoli, Zambii, Tajlandii, Laosie i Wietnamie, wkrótce trafią też na Ukrainę. Ogromnym sukcesem organizacji było ogłoszenie Mozambiku krajem zupełnie wolnym od min w 2015!
W tym roku mija 25 lat od założenia APOPO. Dziś organizacja zatrudnia ponad 450 osób i posiada 279 szczurów oraz 79 psów na różnym etapie szkolenia. No właśnie – APOPO szkoli również psy, ale w Kambodży ich nie zobaczycie.
A tu możecie posłuchać Barta Wetjensa (w języku angielskim)
Zobacz też:
Badania nad kolejnymi polami działań
Wiemy już, że dzięki niezwykłemu węchowi i wyjątkowym zdolnościom poznawczym wielkoszczury są w stanie wykryć materiał wybuchowy i niektóre choroby. Mają też ogromny potencjał w rozwiązywaniu innych problemów społecznych, takich jak zaburzenia mózgu, nielegalny handel dziką fauną i florą lub narkotykami czy bronią. Obecnie testuje się też wykorzystanie szczurów „uzbrojonych” w kamerę przy skanowaniu trudno dostępnych pomieszczeń (np. zrujnowanych budynków). APOPO Center angażuje się w badania oraz publikację wyników w licznych czasopismach naukowych. Badania prowadzone przez APOPO mają na celu lepsze zrozumienie zachowań szczurów, aby poprawić ich szybkość i dokładność. Być może w przyszłości HeroRATs będą ratować ludzi również w innych sytuacjach! Np. w akcjach ratunkowych po trzęsieniach ziemi.
Kilka praktycznych informacji
Ponieważ APOPO Visitor Center znajduje się nieco na uboczu Siem Reap, najlepiej dojechać tu tuk-tukiem. I to najlepiej takim zamówionym w aplikacji (kierowca od razu dostanie mapkę i będzie wiedział dokąd ma jechać, bo z tym bywa różnie). Dojazd z Pub Street zajmuje ok. 40 minut.
Wycieczka jest prowadzona w języku angielskim przez jednego z opiekunów szczurzych bohaterów. Oprowadzanie kosztuje 10$ (to cena z 2024), trwa około godziny i należy się na nie umówić z niewielkim (1-2-dniowym) wyprzedzeniem, choć czasem są dostępne toury również na ten sam dzień. Jak to zrobić? Najlepiej na whatsappie (na maila możecie nie dostać odpowiedzi) lub telefonicznie (możecie poprosić np. kogoś z recepcji lub swojego gospodarza). Od niedawna dostępna jest też opcja rezerwacji wycieczek on-line. Wszystkie szczegóły znajdziecie na stronie APOPO Visitor Center.
Podczas wycieczki dowiecie się ze szczegółami, jak wygląda trening i praca HeroRATs. Przewodnik opowie Wam jak wygląda sytuacja zaminowanych terenów w Kambodży, zobaczycie też krótki filmik o pracy szczurzych bohaterów. Na koniec będziecie mogli zadać pytania, wziąć szczura na ręce, a nawet… adoptować jednego z nich. Zaledwie kilka dolarów miesięcznie kosztuje bycie “szczurzym sponsorem”, a dzięki datkom APOPO może wyszkolić więcej zwierząt.
P.S. Jeśli marzy się Wam wycieczka do Kambodży, to zbierzcie grupę i skontaktujcie się z naszym Działem Grupowym 🙂
