Ciekawostki o konklawe. Tajemnice wyboru nowego papieża

Konklawe – procedura wyboru nowego papieża – to jedna z najbardziej tajemniczych tradycji kościoła. Jeden z najpotężniejszych przywódców religijnych i jednocześnie głowa Państwa Watykańskiego wybierany jest przez grono kardynalskie, przy zachowaniu absolutnej tajemnicy. W odosobnieniu, z dala od oczu wiernych, mikrofonów dziennikarzy i wszystkiego, co mogłoby rozpraszać kardynałów, odbywa się konklawe. Sama nazwa tego wydarzenia oznacza dokładnie “pod kluczem”, a zamknięcie miało zapobiegać wszelkiej ingerencji z zewnątrz. Już wkrótce, w przepięknie zdobionych wnętrzach Kaplicy Sykstyńskiej, zostanie wybrany kolejny papież. Pomijając aspekt duchowy konklawe, sam wielowiekowy rytuał jest niezmiernie interesujący. Dlatego dziś mamy dla Was ciekawostki o konklawe i wszystkim, co z nim związane. Zapraszamy do lektury!

Okres sede vacante – “pusty tron”

Po śmierci (lub rezygnacji) urzędującego papieża w Watykanie rozpoczyna się tzw. okres ”sede vacante”. Trwa on do momentu objęcia stanowiska przez kolejnego biskupa. Łacińskie słowa “sede vacante” oznaczają tyle co “pusty tron” lub “nieobsadzona stolica”. Co ciekawe, słowa te niekoniecznie muszą odnosić się do chwilowego braku zwierzchnika Watykanu. Termin ten jest stosowany również w diecezjach i w kościołach wschodnich. To czas nieobsadzonego wysokiego stanowiska w hierarchii kościelnej.

Zdradzimy Wam też, że istnieje hipoteza teologiczna zwana sedewakantyzmem. Zakłada ona, że wszystkie osoby, które zasiadają na tronie papieskim od czasu śmierci Piusa XII w 1958 roku, są antypapieżami, co oznacza, że zostały wybrane bezprawnie. Wynika to z obiekcji części duchowieństwa, co do postanowień II soboru watykańskiego. 

Kto sprawuje władzę w Watykanie w czasie “sede vacante”?

W czasie “sede vacante” tymczasową głową Państwa Watykańskiego staje się kardynał kamerling, który na co dzień zarządza sprawami kościoła. Do obowiązków kamerlinga w czasie poprzedzającym konklawe należy m.in. stwierdzenie zgonu papieża, zabezpieczenie Pałacu Apostolskiego oraz pałaców na Lateranie i w Castel Gandolfo, przejęcie władzy administracyjnej w Watykanie oraz przygotowanie pogrzebu papieża. 

Z kolei w Stolicy Apostolskiej oraz w Kościele katolickim władzę przejmuje Kolegium Kardynalskie pod przewodnictwem dziekana. Jednak przez cały ten okres stosowana jest zasada “nihil innovetur” (“niczego nie należy zmieniać”), a podejmowane decyzje ograniczane są do absolutnego minimum. 

Co ciekawe, na czas trwania “sede vacante” zmienia się herb Stolicy Apostolskiej. Do zakończenia konklawe obowiązuje herb kardynała kamerlinga z charakterystycznymi skrzyżowanymi kluczami i rozpostartym parasolem (tzw. “umbraculum” – uroczystym baldachimem)

Okres “sede vacante” jest ściśle powiązany z czasem trwania konklawe. W Średniowieczu zdarzały się naprawdę długie okresy z pustym Tronem Piotrowym, co nie służyło interesom kościoła. Dopiero Papież Paweł VI podjął kroki, by usprawnić wybór nowego papieża. 

Krótka historia konklawe

Choć zwyczaj konklawe liczy sobie kilka setek lat, to trzeba wiedzieć, że na początku wybór nowego papieża należał “clero e popolo”, czyli do duchowieństwa i mieszkańców Rzymu. Oczywiście czysto teoretycznie, ponieważ władcy imperium rzymskiego chętnie forsowali wybór swojego kandydata na głowę kościoła. 

W 1274 roku, podczas soboru w Lyonie zorganizowanego przez Grzegorza X, powołano do życia konstytucję apostolską „Ubi periculum”. W dokumencie uregulowano proces wyboru nowego papieża – kardynałowie, zamknięci razem bez kontaktu ze światem zewnętrznym, mieli podjąć decyzję. To właśnie w tym dokumencie po raz pierwszy padło słowo „konklawe” (od łacińskich słów „cum clavis”, czyli „pod kluczem”). Co ciekawe, jeden z zapisów w „Ubi periculum” mówi, że jeśli decyzja nie zostanie podjęta w ciągu 3 dni, elektorom należy zmniejszyć porcje żywnościowe! Pierwsze konklawe odbyło się w 1276 roku i trwało zaledwie jeden dzień.

Pod kluczem (nie tylko) w Kaplicy Sykstyńskiej

Dziś nie wyobrażamy sobie innego miejsca na konklawe niż wspaniała Kaplica Sykstyńska, ale przecież zbudowano ją znacznie później niż narodziła się idea konklawe! Pierwsze konklawe w Kaplicy Sykstyńskiej odbyło się w 1492 roku, a na stałe przeniesiono je tutaj dopiero w 1878 roku. Nadchodzące konklawe będzie dopiero 14 ceremonią wyboru głowy kościoła w Kaplicy Sykstyńskiej! 

Wcześniej elekcja papieskie odbywały się w różnych lokalizacjach. Wybór miejsca uzależniony był od okoliczności politycznych, bezpieczeństwa kardynałów lub miejsca śmierci poprzedniego papieża. Oto kilka miejsc, w których zorganizowano konklawe:

• Bazylika św. Jana na Lateranie – główna katedra Rzymu była jednym z pierwszych miejsc wyborów papieskich w średniowieczu. Z kolei najwięcej konklawe zorganizowano w Pałacu Apostolskim w Watykanie.  
• Awinion (Francja) – w czasie tzw. Niewoli Awiniońskiej (1309–1377), papieża wybierano poza Rzymem, np. w Awinionie i pobliskim miasteczku Carpentras.
• Perugia, Viterbo, Siena, Konstancja – zdarzało się, że konklawe przenoszono do różnych włoskich (i nie tylko!) miast, ze względu na niestabilność w Rzymie lub konflikty polityczne.

Kto może głosować, a kto zostać papieżem?

Papieża wybierają ci członkowie kolegium kardynalskiego, którzy nie ukończyli jeszcze 80 lat, przy czym elektorów nie może być więcej niż 120. Konklawe zaczyna się Mszą św. “Pro Eligendo Papa” (“w intencji wyboru papieża”) w Bazylice św. Piotra. Następnie elektorzy śpiewając “Veni Creator” (Hymn do Ducha Świętego) kierują się do Kaplicy Sykstyńskiej. Tutaj składają przysięgę o przestrzeganiu zasad i odbierają karty do głosowania. 

Gdy elektorzy znajdą się w Kaplicy Sykstyńskiej, mistrz ceremonii wypowiada słowa “Extra omnes!” – “wszyscy precz!”. Oznacza to tyle, że w środku mogą znajdować się jedynie uprawnieni kardynałowie. 

Odcięci od świata członkowie kolegium kardynalskiego muszą wybrać papieża. Aby zostać papieżem, kandydat musi otrzymać 2/3 głosów. Co ciekawe, w teorii papieżem może zostać każdy ochrzczony mężczyzna. W takiej sytuacji, przed objęciem urzędu, wybraniec musiałby przyjąć jeszcze święcenia biskupie. Ostatni taki przypadek miał miejsce w 1831 roku, kiedy elektorzy wybrali generała zakonu kamedułów – Bartolomeo Alberto Cappellariego, późniejszego Grzegorza XVI. 

Zawsze, gdy należy wybrać papieża, w prasie pojawiają się nazwiska tzw. „papabili”. To faworyci na Tron Piotrowy. Warto jednak wiedzieć, że niezwykle rzadko papieżem zostaje ten, kto ma największe szanse! 

Jak przebiega głosowanie?

Jeśli konklawe rozpoczyna się po południu, w dniu rozpoczęcia przewidziane jest jedno głosowanie. W kolejnych dniach odbywają się po dwa głosowania – jedno rano i jedno po południu. Jeśli w ciągu siedmiu dni kardynałowie nie wybiorą papieża, powinni zrobić przerwę na modlitwę, a kolejnego dnia wrócić do głosowania. 

Każdy kardynał zapisuje swojego kandydata na karcie do głosowania, po czym ją zgina. Zaleca się, aby wpis był czytelny, ale jednocześnie nie pozwalał na rozpoznanie charakteru pisma. Następnie, z kartą uniesioną tak, aby każdy mógł ją widzieć, elektorzy po kolei zbliżają się do ołtarza, gdzie składają swój głos. Towarzyszy temu przysięga: “Powołuję świadka Chrystusa Pana, który mnie osądzi, że mój głos jest oddany na tego, który według woli Bożej, powinien być moim zdaniem wybrany.” Jeszcze lekki ukłon i można wrócić na miejsce. 

Po zakończeniu głosowania, głosy są liczone przez trzech skrutatorów. Jeśli liczba złożonych kart się nie zgadza, wszystkie głosy zostaną spalone, a głosowanie powtórzone. Niezależnie od wyniku głosowania, po zakończeniu liczenia karty nawlekane są na specjalną nić i spalone w piecyku, montowanym w kaplicy specjalnie na konklawe. 

Czarny i biały dym – nauka w służbie religii

Nie ma wątpliwości, że czarny i biały dym to jedna z ikon konklawe! Na jego pojawienie się czekają wierni zgromadzeni na Placu św. Piotra i miliony chrześcijan na całym świecie. Czarny dym oznacza brak decyzji, biały – nowego papieża. Zwyczaj obwieszczania decyzji za pomocą dymu narodził się na początku XIX wieku. Wcześniej wybór obwieszczono za pomocą dzwonów. 

Co ciekawe, od 2005 roku oprócz kart spala się również substancje chemiczne. Wszystko po to, aby nie zmylić oczekujących na wieści! Czarny dym (fumata nera) powstaje ze spalania mieszanki nadchloranu potasu, antracenu i siarki. Z kolei biały dym (fumata bianca) uzyskuje się poprzez dodanie mieszaniny zawierającej m.in. laktozę, chlorek potasu, azotan potasu i kalafonię.

Mamy papieża!

Biały dym oznacza koniec konklawe i wybór nowego papieża. Kończy się okres “sede vacante”. Kardynał protodiakon ogłasza wiernym wybór kardynałów słowami “Annuntio vobis gaudium magnum – habemus papam” (“Ogłaszam wam wielką radość – mamy papieża”). Ogłasza też nazwisko kardynała i imię, pod którym będzie znany jako papież. Nowo wybrany papież rozpoczyna swój pontyfikat udzielając Błogosławieństwa Apostolskiego Urbi et Orbi z balkonu Bazyliki św. Piotra na Watykanie.

Konklawe w liczbach

Czas teraz na liczbowe ciekawostki o konklawe!

• Elekcja w Viterbo, która odbyła się w latach 1268-1271 przeszła do historii jako najdłuższa elekcja papieska. Zajęła ona dokładnie 2 lata, 9 miesięcy i 1 dzień. Aby przyśpieszyć decyzję, biskupom obcięto racje żywnościowe do wody i chleba oraz zdjęto dach w sali obrad! To jednak czas przed konklawe. Najdłuższe konklawe odbyło się w 1740 roku – trwało 179 dni i zakończyło się elekcją Benedykta XIV. 
• Najkrótsze konklawe odbyło się w 1503 roku i trwało zaledwie 10 godzin. Wybrano wówczas Juliusza II (kardynała delle Rovere). Prawdopodobnie na tak szybką decyzję wpłynęła śmierć Piusa II, który został papieżem zaledwie miesiąc wcześniej. Praktycznie wszyscy biskupi byli jeszcze w Rzymie, nie zwlekano więc z organizacją głosowania. 
• W 1978 roku na Tronie Piotrowym urzędowało aż trzech papieży! W tym roku odszedł Paweł VI, a jego następca Jan Paweł I zmarł po zaledwie po trzech tygodniach sprawowania urzędu (co zresztą wywołało falę teorii spiskowych). W październiku 1978 kolejnym papieżem Karol Wojtyła. 
• Z 266 urzędujących papieży aż 210 pochodziło z Włoch! Co ciekawe, Niemiec Joseph Ratzinger (papież Benedykt XVI) był wielkim zwolennikiem wyboru Włocha na Tron Piotrowy. 
• Najchętniej przyjmowanym imieniem jest Jan – nosiło je aż 21 papieży (23, jeśli liczyć Jana Pawła I oraz II). Na kolejnym miejscu plasuje się Grzegorz i Benedykt (po 16 papieży o tych imionach). Popularne jest też imię Pius, które przyjęło 12 następców św. Piotra. Najrzadziej wybieranym imieniem jest… Franciszek. Jorge Mario Bergoglio był pierwszym i dotychczas jedynym papieżem, który wybrał imię świętego z Asyżu. 

Ciekawostki o konklawe – polskie akcenty

Przygotowując dla Was ciekawostki o konklawe zwróciliśmy też uwagę na polskie akcenty w czasie tego wyjątkowego wydarzenia!

• Najbardziej oczywistym polskim akcentem jest wybór Polaka na Tron Piotrowy. Karol Wojtyła, który przybrał imię Jan Paweł II, został wybrany na urząd papieski 16 października 1978 roku. Swoją funkcję pełnił aż do śmierci 2 kwietnia 2005. Jego pontyfikat trwał 26 lat i 5 miesięcy, co czyni go jednym z najdłużej urzędujących papieży w historii. 
• Pierwszym Polakiem, który wziął udział w konklawe (w 1417 roku, w Konstancji) był arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba, prymas Polski i Litwy. Ponieważ występował na nim z ramienia Niemiec, oskarżano go o zdradę ojczyzny! Na jego obronę warto dodać, że nie miał innej możliwości, gdyż w owym czasie nie było reprezentantów “opcji słowiańskiej” na konklawe. Arcybiskup Trąba nie był wprawdzie kardynałem, ale ponoć miał szansę na zostanie papieżem. 
• Pierwszym polskim kardynałem na konklawe był biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, członek Kolegium Kardynalskiego w latach 1452–1455.
• Dom Świętej Marty, czyli miejsce, w którym dziś rezydują członkowie Kolegium Kardynalskiego podczas konklawe, to również zasługa Jana Pawła II. Budynek oddano do użytku w 1996 roku, a jego projekt to jeden z elementów reformy dotyczącej konklawe. Przygotowano tu 108 tzw. “cel” kardynalskich, 22 pojedyncze pokoje oraz apartament papieski, do którego po konklawe wprowadza się nowo wybrany papież, zanim zostaną przygotowane jego pokoje w Pałacu Apostolskim. Co ciekawe, papież Franciszek zamieszkał w Domu św. Marty na stałe. 

Konklawe w popkulturze

Pod koniec zeszłego roku na ekrany polskich kin wszedł film “Konklawe”, będący adaptacją książki Roberta Harrisa. Choć zakończenie może wydawać się kontrowersyjne, to sam przebieg konklawe jest tu przedstawiony z dbałością o detale. Książka to świetny thriller polityczny, pełen złożonych postaci, którym ekranowe życie daje plejada wybitnych aktorów. 

Również w zeszłym roku ukazała się książka pt. “Konklawe. Tajemnice wyborów papieskich” autorstwa ks. Przemysława Śliwińskiego. Zgodnie z opisem wydawcy “Książka odsłania przebieg tego niezwykłego procesu – od sede vacante przez extra omnes, tajne głosowania, aż po historyczne Habemus papam. Autor analizuje historię, rytuały, napięcia i mechanizmy wyborów papieskich, pokazując, co wyróżnia konklawe spośród innych elekcji.”. Jeśli chcecie poszerzyć swoją wiedzę, koniecznie sięgnijcie po tą pozycję! 

A ci, którzy chcieliby zobaczyć, jak dawniej mogło wyglądać konklawe, zapewne chętnie wrócą do serialu “Rodzina Borgiów”, w którym zobaczyć można jak słynny Rodrigo Borgia zdobywa drogę do papieskiego tronu! 

7 maja 2025 – kolejne konklawe

Konklawe mające wybrać kolejnego zwierzchnika Kościoła zaplanowano na 7 maja 2025. Tradycyjnie rozpocznie się ono Mszą św. w Bazylice św. Piotra.

Konklawe można śledzić na żywo na wielu kanałach na youtube.