Rodzaje i znaczenie weneckich masek karnawałowych
Bogato zdobiona, elegancka, tajemnicza… Maska wenecka to nieodłączny symbol włoskiego karnawału. Miała ukrywać tożsamość, a także status społeczny osoby ją noszącej, dawać wolność i rozluźniać obyczaje. Jednak każda z masek miała swój przekaz, a od wyboru zasłony zależało to, jak zostanie odczytana! Dziś opowiemy o tym, jakie są rodzaje masek weneckich i jakie jest ich znaczenie. Zapraszamy do lektury!
Historia weneckich masek
Skąd dokładnie wzięły się weneckie maski, nie wiadomo. Wiadomo, że tradycja ich nakładania sięga mniej więcej XII wieku. Być może przybyły do Wenecji w czasie najazdów wojsk Konstantynopola, kiedy to Wenecjanie po raz pierwszy ujrzeli kobiety noszące zasłony na twarzach. Zafascynowane tajemnicą mieszkanki “Serenissimy” podchwyciły pomysł, choć raczej w nie tak pobożnym celu jak przybywające do miasta muzułmanki.
Z kolei najbardziej popularna teoria głosi, że maski weneckie w czasie karnawału miały zatrzeć status społeczny i pozwalać ludziom na robienie tego, na co mają ochotę. Okres poprzedzający Wielki Post miał być czasem prawdziwej uciechy, a czym jest zabawa bez odrobiny tajemnicy! Czy to prawdopodobna teoria? No cóż… O ile arystokratka mogła wymknąć się z pałacu w ubraniu służki, to przedstawicielom niższych klas z pewnością nie wystarczyło zakrycie twarzy ozdobną maską, by ukryć niskie pochodzenie. Jednak z pewnością maski pomagały ukryć tożsamość i zapewniały anonimowość, a co za tym idzie – odrobinę swobody. A czy nie właśnie o to chodzi w nieskrępowanej zabawie?


Karnawał w Wenecji
Jak już wspominaliśmy, maski weneckie są nierozerwalnie połączone z karnawałem, lecz czym w takim razie jest samo wydarzenie znane jako Carnivale di Venezia? Pierwsze wzmianki o weneckim karnawale pochodzą z XI wieku – już wtedy ten czas przeznaczony był na zabawę i folgowanie swoim pragnieniom. W 1094 roku doża Feliero specjalnym dekretem zagwarantował prawo do obchodzenia karnawału w okresie poprzedzającym Wielki Post.
Samo słowo karnawał pochodzi zresztą od słów carnis laxatio / carnem levāre (łac.) lub carne vale (it.) – pojęcia te oznaczają mniej więcej to samo – “odejście / pożegnanie mięsa”, czyli czas przygotowania do postu. To święto obchodzone przed czasem postu i zadumy, festiwal kolorów i uciech!
Tradycyjnym pozdrowieniem w czasie karnawału są słowa “Maschera, ti saludo!” (które możemy przetłumaczyć mniej więcej jako “Pozdrawiam Cię, Masko!”). Wszystko po to by podkreślić anonimowość przebierańców.


Wenecja – miasto grzechu
Choć karnawałowa tradycja liczy sobie oficjalnie już niemal 1000 lat, to musicie wiedzieć, że w pewnym momencie nastąpiła przerwa w obchodach. Spowodowane było to rozwojem imprezy w nieco nieoczekiwanym kierunku – Serenissima szybko zasłynęła z absolutnie niekontrolowanej rozpusty. Nieustannie wydłużono okres trwania Karnawału, a gwałty, kradzieże i akty przemocy zaczynały się już w październiku. Mówiąc krótko – Wenecja żyła w grzechu i nie zamierzała pokutować!
W 1797 roku, po zdobyciu Wenecji Napoleon Bonaparte postanowił położyć kres nieposkromionej rozpuście. Karnawał obchodzony w formie jaką znamy dzisiaj, powrócił dopiero w 1979 roku.
Dziś Karnawał w Wenecji słynie z kolorowych, misternie zdobionych kostiumów kostiumów, maskarad, ulicznych pokazów i parad. Towarzyszą mu różne wydarzenia – koncerty, wystawne bale, spotkania teatrach i operach. Całość rozgrywa się na ulicach i kanałach miasta, a wszystkiemu towarzyszą weneckie maski, pod którymi może kryć się dosłownie każdy!


Rodzaje masek weneckich
Maska jest nieodłącznym elementem stroju karnawałowego, na który często składały się tabarro – czarny, długi płaszcz oraz trikorn – popularny trójgraniasty kapelusz. Choć początkowo maski były raczej skromne, z czasem zaczęły stanowić element dekoracyjny. Zwykły kawałek płótna został zastąpiony przez aksamit, porcelanę i wymyślne zdobienia. Kolejne wieki przyniosły nowe mody, które miały wpływ na rodzaje masek karnawałowych.
Dziś wyróżniamy kilka typów masek – są to m.in. maski zasłaniające całą lub niemal całą twarz jak volto, bauta czy moretta – niewielka, satynowa, owalna maska przeznaczona dla kobiet. Inne rodzaje masek weneckich to np. budząca przerażenie maska lekarza przypominająca ptasi dziób czy frywolna maska Colombiny wywodząca się z commedii dell’arte. Niektóre z nich mają podłoże historyczne, niektóre to zupełnie nowoczesne pomysły.
Bauta – w służbie karnawału i… demokracji
Bauta to jedna z najbardziej charakterystycznych tradycyjnych masek weneckich. Została zaprojektowana tak, by zakrywać całą twarz. Jej charakterystyczne cechy to surowa biel (choć dziś bauty są często złocone), wydatny nos, potężne czoło i odstająca, pozbawiona ust dolna część. Dzięki takiej konstrukcji maski można było swobodnie jeść, pić czy rozmawiać, bez konieczności ujawniania swojej tożsamości. Tradycyjnie baucie towarzyszy czarna lub czerwona peleryna i tricorn.
W XVIII wieku bauta stała się najbardziej typową maską społeczną, a całe przebranie było regulowane przez rząd wenecki. Bautę mogli nosić tylko mężczyźni, a prawo kategorycznie zabraniało noszenia broni wraz z maską. Była to jedna z niewielu reguł ściśle kontrolowana przez ówczesną policję. Co więcej, przebranie było nawet obowiązkowe w czasie niektórych wydarzeń, gdy należało podjąć ważne decyzje. Można powiedzieć, że był to odpowiednik dzisiejszej tajnej karty do głosowania – dzięki masce i narzuconemu z góry strojowi wszyscy wyglądali tak samo. Dziś, podobnie jak w przypadku innych masek, bautę oraz tabarro i tricorn noszą zarówno mężczyźni, jak i kobiety. W końcu chodzi o to, by jak najlepiej ukryć swoją tożsamość!


Volto / larva – oblicze ducha
Najbardziej znanym rodzajem maski weneckiej jest chyba volto („twarz”), nazywana niekiedy larva („duch”). Najbardziej podstawowa wersja volto to ciężka maska z surowej białej porcelany (lub współcześnie – grubego plastiku), wiązana z tyłu na tasiemkę. Bardziej wyrafinowane wersje są bogato zdobione – misternie malowane, złocone czy zdobione kryształami. Panowie noszą volto podobnie jak bautę – z peleryną i kapeluszem. Panie często jako dodatek wybierają szal, welon czy inne zwiewne nakrycie głowy, a czasami… drugą maskę! Volta całkowicie zakrywa twarz, od czoła do podbródka, pozostawiając jedynie niewielkie wycięcia na oczy. Nos i usta oddają proste wyrazy twarzy. Co oczywiste – w tej masce nie da się jeść ani pić!
Ciekawostką może być fakt, że ciężkie i ściśle przylegające volto może wywoływać napady klaustrofobii. Jeśli więc nie przepadacie za zamkniętymi przestrzeniami, zdecydujcie się na inną maskę podczas karnawału!


Maska doktora plagi
Medico della Peste („Doktor zarazy”) ze swoim długim dziobem jest jedną najbardziej rozpoznawalnych masek weneckich i zdecydowanie jedną z najbardziej przerażających. Co ciekawe, na początku nie była maską karnawałową, ale metodą zapobiegania rozprzestrzenianiu się choroby. Za jej projekt odpowiedzialny był XVII-wieczny francuski lekarz Charles de Lorme. Skórzana maska z długim dziobem miała chronić medyka przebywającego wśród pacjentów w czasie zarazy. Do wydrążonego dzioba wkładano kwiaty i słodko pachnące olejki, by zapobiec nieprzyjemnym zapachom, które (jak wówczas sądzono) rozprzestrzeniały infekcję. Dodatkowo w wycięte oczodoły wstawiano kryształowe krążki, co potęgowało “ptasie” wrażenie.
Maska Doktora Plagi jest najczęściej biała lecz w ostatnich latach pojawia się na niej coraz więcej misternych zdobień. I choć strój medyka wkładają głównie mężczyźni, Karnawał Wenecki nikogo nie wyklucza – od czasów pandemii, kiedy to maska zarazy zyskała na popularności, po kostium doktora sięga coraz więcej kobiet.


Moretta – “niema służąca”
Moretta („ciemna”) zwana też servetta muta („niema służąca”) to niewielka, aksamitna maska, często wykończona welonem i przeznaczona dla pań. Zawsze czarna i owalna moretta zakrywa środkową część twarzy, ma też otwory na oczy, ale pozbawiona jest ust. Co więcej, utrzymuje się ją na miejscu, trzymając w zębach niewielki kołeczek, co… uniemożliwia rozmowę.
Moretta wywodzi się od maski podróżnej wynalezionej we Francji w XVI wieku. Maskę zakrywającą twarz nosiły arystokratki, by chronić skórę przed słońcem. Francuską maskę przymocowywano jednak wstążkami, a otwór na usta pozwalał na prowadzenie konwersacji! Moretta była popularna w połowie XVIII wieku (na jednym z obrazów uwiecznił ją np. Pietro Longhi) lecz dość szybko wyszła z użycia.


Rodzaje masek weneckich z commedia dell’arte
W połowie XVI wieku rozkwit przeżywała ludowa komedia improwizowana, tzw. commedia dell’arte. Duże znaczenie odgrywały w niej kostiumy i (jakżeby inaczej!) maski. Postaci były dość umowne, musiały więc wyróżniać się charakterystycznym strojem, czy zachowaniem. Postacie w półmaskach (lub w ogóle ich pozbawione) bawiły niższe warstwy społeczne.
Nie trzeba było wiele czasu, by komediowe maski weszły na stałe do kanonu karnawałowego. Rodzaje masek weneckich powiązanych z commedia dell’arte to m.in.
- Colombina – maska panny służącej. To maska zakrywająca górną część twarzy, często bogato zdobiona złotem, srebrem, brokatem, a nawet piórami! Maskę Kolombiny zawiązuje się na wstążkę lub trzymana w dłoni na specjalnym kijku. Miejska legenda mówi, że półmaskę zaprojektowano dla jednej z aktorek – tak pięknej, że żal było zakryć jej twarz! W rzeczywistości nie ma żadnych przekazów historycznych, że tak wyglądała maska Kolombiny, miał być to raczej nowoczesny odpowiednik tradycyjnej bauty. Początkowo była przeznaczona dla kobiet, jednak dziś noszą ją zarówno panie, jak i panowie.


- Pantalone – rozpolitykowany, podstarzały kupiec wenecki długim płaszczu, tureckich pantoflach i czerwonej czapce. Obiekt żartów i szyderstw w commedia dell’arte. Maska Pantalone ma długi nochal, nieco skośne oczy oraz wysoko uniesione brwi. Ten niegdyś popularny strój noszony przez mężczyzn, w ostatnim czasie powoli wychodzi z użycia. Nikt nie chce być wyszydzanym starcem!
- Arlekin – typ „szlachetnego dzikusa”, chłopa pełnego emocji lecz pozbawionego rozumu, sługi a nawet niewolnika. Błazen w kostiumie z kolorowych trójkątów. Niekiedy sprytny szelma. Początkowo drewniana, później zaś skórzana maska Arlekina ma krótki, szeroki nos, łukowate brwi, zaokrągloną brodę i charakterystyczny guz na czole (miał on oznaczać diabelski róg). Z czasem tradycyjna „chłopska” maska Arlekina ewoluowała w przedstawienie błazna.
Commedia dell’arte ma kilkunastu bohaterów, z których część nosi maski lub półmaski. Niemal wszystkie dostrzeżecie na ulicach Wenecji w czasie Karnawału!


Zobacz też:
Czym są zdobione maski weneckie?
Przez wieki twórcy masek (mascherari) cieszyli się szczególną pozycją w społeczeństwie, posiadali własne prawa i własny cech. Ich pracę regulował statut z 10 kwietnia 1436 roku. Pierwsi mascherari wywodzili się od malarzy szyldów, jednak z czasem ich praca zyskała na znaczeniu.
Pierwsze maski weneckie były dość proste – miały jedynie gwarantować anonimowość, a więc ich funkcja była czysto praktyczna. Popularność karnawału wpłynęła na rozwój rzemiosła. Dziś maski weneckie wykonuje się ze skóry, porcelany, papier mache, aksamitu czy nawet szkła. Są misternie malowane, zdobione płatkami złota, dekorowane naturalnymi piórami, a nawet kamieniami półszlachetnymi. To bez wątpienia wpływa na cenę – oryginalna wenecka maska może kosztować nawet kilkaset euro! Oczywiście w całej Wenecji kupicie maski produkowane w Azji, jednak nie można porównywać ich z ręcznie wykonanym dziełem sztuki rzemieślniczej, jaką jest prawdziwa wenecka maska!


A więcej o maskach karnawałowych dowiecie się w czasie jednego z naszych City Breaków w Wenecji, na które Was bardzo serdecznie zapraszamy!